Identične teme u različitim delima - Robert Grejvs i Ridli Skot

Čitajući svoje omiljene pisce i gledajući filmove ili serije omiljenih autora ponekad primetimo da različiti stvaraoci u različitim medijumima obrađuju identične teme, ali ono što to uočavanje čini neobičnim jeste što to nisu opšta mesta poput ljubavi, prijateljstva ili nećeg trećeg, već vrlo specifične i nesvakidašnje ideje.

     Počeću od knjige Good-Bye to All That, engleskog pisca Roberta Grejvsa. Grejvs je najpoznatiji po istorijskom romanu Ja, Klaudije i njegovom nastavku Klaudije, Car i Bog u kojima je obradio jedan od najzanimljivijih perioda u istoriji starog Rima, vladavinu prvih careva, Tiberija, Kaligule, Nerona a potom i Klaudija, iz perspektive ovog poslednjeg kao naratora. U ta dva romana on je demonstrirao vrhunsko poznavanje istorijske građe kao i zavidnu spisateljsku umešnost kojom ju je pretočio u narativ tako da u isto vreme zabavlja ali i poučava (možda u istoriju neupućenog) čitaoca. Međutim, osim što je bio veoma uspešan pisac, Grejvs je imao i krajnje zanimljivu biografiju, koju nam je opisao u svom delu autobiografskog karaktera, gore pomenutom Good-Bye to All That.

      Ono od čega se on tu oprašta (u najširem smislu rečeno) je stari engleski način života, oličen u više modusa, recimo u konzervativnom viktorijanskom pristup u odgoju omladine, pogotovo u podeli škola i univerziteta na striktno muške ili striktno ženske. Direktna posledica takve obrazovne politike je bila pojava homoseksualnih odnosa među dečacima koji nisu imali nikakav pristup devojkama, njihov ulazak u pubertet i razvoj seksualnog nagona bio je usmeren na školske drugove, a čak je i sam Grejvs imao ljubavni odnos sa jednim mlađim dečakom. Dakle, te ustanove su po samoj svojoj prirodi i uskogrudosti bile zatvor pa je i takav prateći fenomen, kao u današnjim zatvorima, bio neminovan. Sam Grejvs, kao i mnogi njegovi vršnjaci, bio je strejt, čak se moglo reći muževan, jer je na univerzitetu bio uspešan bokser, a potom i ratni heroj, kasnije se oženio i dobio decu, dakle sve ljubavne aktivnosti sa istim polom su bila posledica takvih okolnosti i prirodne potrebe za ljubavlju, a ne urođene inklinacije.

     Osim pederastije među omladinom jedan od razloga za gubitak iluzija o starim dobrim engleskim vrednostima bilo je izbijanje Prvog svetskog rata u koji je Grejvs otišao maltene iz školske klupe. Svako ko zna išta o tom istorijskom periodu znaće da su oduševljenje i patriotski naboj s kojim su Engleska i Francuska ušle u taj rat bili možda i najveći u tadašnjoj istoriji, što je samo uslovilo da užasi koji su usledili budu još više poražavajući. Mnogi mladi ljudi su izgubili život u najstrašnijim mukama, gušeći se od bojnih gasova koji su tada prvi put upotrebljeni u istoriji ratovanja. Takođe, same borbe su bile sve samo ne junačke, dešavalo se da vojnici po nekoliko meseci čuče u rovovima, u blatu, da bi potom po nečijoj naredbi izašli u juriš i uz velike gubitke osvojili možda stotinak metara zemljišta, ako bi uopšte bili uspešni. Sam roman vrlo brzo prelazi na to razdoblje i centralni njegov deo se sastoji u opisu golgote kroz koju je prošao Grejvs, i ne samo on već i mnogi drugi mladi pisci i pesnici, koji su o tome ostavili i svedočanstva u vidu poezije, poput npr. Vilfreda Ovena. Jedan od Grejvsovih najbližih prijatelja i saboraca u ratu bio je Sigfrid Sasun, takođe pripadnik generacije mladih pesnika i što je začuđujuće, jedan od najžešćih boraca na bojištu.

     Međutim, sada dolazi do čudne situacije. Iako zahvaćen u vrtlog bezumnog ubijanja, i potpuno svestan manipulacije javnog mnjenja da bi se rat opravdao, i činjenice da svi oni ginu da bi ljudi na vlasti i industrijalci ostvarili svoje ciljeve, jer Grejvs je bio veoma inteligentan i obrazovan, kod njega se ne javlja potreba za protestom, za pozivom da se rat po svaku cenu okonča, i da se prestane sa gubitkom mladih života. Naprotiv, ono što potpuno preovladava je osećaj solidarnosti među samim vojnicima, njihova dodatna kohezija protiv svih ostalih, Nemaca kao de fakto neprijatelja, ali i civila, a pogotovo protiv domaćih pacifista. Tako su oni svi udruženi u svom preziru prema francuskim seljacima: 'On the whole, troops serving in the Pas de Calais loathed the French and found it difficult to sympathize with their misfortunes.' Ti francuski civili su svaku uslugu učinjenu engleskim vojnicima skupo naplaćivali, i doživljavali su ih kao smetnju svom uobičajenom načinu života. Još jednom se Grejvs susreo sa nerazumevanjem nekoga ko je potpuno van borbe kada je razgovarao sa britanskim filozofom Bertrandom Raselom, kojeg je upoznao tokom jednog odsustva sa ratišta:

Bertrand Russell, too old for military service, but an ardent pacifist (a rare combination), turned sharply on me one afternoon and asked: 'Tell me, if a company of your men were brought along to break a strike of munition makers, and the munition makers refused to go back to work, would you order the men to fire?'

'Yes, if everything else failed. It would be no worse than shooting Germans, really.'

He asked in surprise: 'Would your men obey you?'

'They loathe munition-workers, and would be only too glad of a chance to shoot a few. They think that they're all skrim-shankers.'

'But they realize that the war's all wicked nonsense?'

'Yes, as well as I do.'

He could not understand my attitude.  

     Rasel sigurno nije bio usamljen u tom nerazumevanju Grejvsa, jer je to isto morao osećati i čitalac. Tokom čitavog romana imamo sve samo ne glorifikovanje ratovanja i jeftinu propagandnu retoriku, naprotiv, mi smo na svakoj stranici bombardovani opisima nekompetentnosti vojnih generala, koja je mnoge koštala života, sam Grejvs je bio okružen veoma prostim i neobrazovanim ljudima, sa donjih lestvica engleskog društva, sa njima je imao veoma nategnut odnos zbog očigledne razlike u obrazovanju i kulturi, oni uopšte nisu bili prisni prijatelji, a u mnogim slučajevima su se otvoreno sukobljavali, bilo verbalno ili fizički. Njegov najbliži i najbolji prijatelj je bio već pomenuti pesnik Sasun, što je bilo za očekivati zbog prirodne bliskosti i naklonjenosti dva pesnička senzibiliteta pa je i pored toga i među njima dvojicom bilo dosta nesporazuma a sam Sassoon je zamerao Grejvsu dosta stvari koje je napisao u knjizi. Pa ipak, i pored svega što bi nas moglo navesti da očekujemo drugačije vrednovanje događaja, Grejvs je do kraja ostao veran jedinici i svojim saborcima, opisivao je na primer važnost paradnih vojnih vežbi, iako se one čine kao prazno poziranje, zapravo imaju taj zadatak da u jedinicu usade izvežbani osećaj jedinstva, kako bi se u bici kada nastane haos održao poredak i kako bi svaki vojnik znao šta mu je činiti čak i ako usled meteža ne bi mogao da dobije direktno naređenje od pretpostavljenog. Ovo će biti relevantno u nastavku teksta.

Nakon rata Grejvs je, iako mučen posttraumatskim stresovima, našao ženu i jedno vreme živeo u Engleskoj, radio je i kao profesor u Egiptu, ali na kraju se razveo i rekao zbogom svemu tome. Knjiga se završava njegovim napuštanjem Engleske i odlaskom u Majorku, gde je, ako se ne varam, proveo ostatak života.

Nekoliko meseci nakon čitanja ove knjige, o kojoj sam imao oprečna mišljenja i čijeg sam autora smatrao nedoslednim, dogodilo se da sam pogledao čuveni film Ridlija Skota Black Hawk Down (čitavih petnaest godina nakon njegovog izlaska u bioskope - jednostavno, ratni filmovi su mi uvek bili nekako odbojni). Film je snimljen po istoimenoj knjizi. Lista glumaca koji se pojavljuju u ovom filmu je neverovatna, radi se o ansamblu kojem retko koji drugi film parira. Džoš Hartnet, Juan Mekgregor, Erik Bana, Sem Šepard, Orlando Blum, Tom Sajzmor, Hju Densi (Vil Grejem iz Hanibala), Vilijam Fihtner, Nikolaj Koster Valdau (Džejmi Lanister u Igri Prestola), Tom Hardi, Željko Ivanek i drugi. Radnja je smeštena u Somaliju 1993. kada su američke trupe po drugi put poslate u zemlju da bi se suprotstavile lokalnom tiraninu Mohamed Farah Aididu koji je terorisao stanovništvo. Zaplet samog filma počinje planiranjem operacije hapšenja Aididovih saradnika koja podrazumeva slanje dve veće grupe vojnika iz američke baze u deo grada nastanjen neprijateljski nastrojenim i što je važnije, naoružanim građanima i gerilcima. U brifingu za misiju jasno je da se očekuje neprijateljsko otvaranje vatre i tenzije su velike, gledaocima je jasno da će sve poći po zlu i da će se situacija oteti kontroli, kako za pripadnike konvoja koji treba da preveze zatvorenike, tako i za njihovu vazdušnu podršku u vidu helikoptera. 

Može se reći da je uslovno rečeno glavni junak filma mladi narednik Met Eversman, kojeg tumači Džoš Hartnet. Za razliku od većine drugih vojnika u kampu koji su ako ne otvoreno cinici, a ono barem samo hladni profesionalci, Eversman je predstavljen kao idealista. Evo primera jednog razgovora među vojnicima (skinnies se odnosi na Somalijce, označio sam rečenice koje sam narednik izgovara, ostalo su različiti vojnici):

Listen to this:

If one skinny kills another his clan owes

the dead guy's clan a hundred camels.

A hundred camels.

Camels. I wouldn't pay one camel.

Must be a lot of fucking camel debt.

Is that really true, Lieutenant?

Ask Sgt. Eversmann. He likes skinnies.

Sgt. Eversmann,

you really like the skinnies?

Eversmann: It's not that I like them or I don't like them.

I respect them.

See, what you guys fail to realize

is the sergeant is a bit of an idealist.

He believes in this mission

down to his bones. Don't you, Sergeant?

Eversmann: Look, these people, they have no jobs...

...no food, no education, no future.

I just figure that, I mean,

we have two things that we can do.

We can help...

...or we can sit back and watch

the country destroy itself on CNN.

Right?

I don't know about you guys,

but I was trained to fight.

Are you trained to fight, Sergeant?

Eversmann: Well, I think I was trained

to make a difference, Kurth.

Like the man said, he's an idealist.

Sledećeg dana akcija počinje, dva konvoja se odvoze u neprijateljski deo 

grada, Delta Force jedinica upada u prostorije i hvata mete, zatim ih 

trpaju u blindirano vozilo, a rendžeri kao podrška Delta Force-u čekaju 

pozadi. Međutim, sve polazi po zlu kada novajlija kojeg igra Orlando 

Blum (jedna od njegovih prvih uloga) slučajno ispada iz helikoptera, 

naočigled Eversmana koji mu je pretpostavljeni, pada na zemlju i ubrzo

potom umire. Helikopter koji je zbog toga skrenut sa rute biva oboren

hicem iz bazuke, dolazi do pada Crnog Jastreba i počinje haos. Ceo plan

pada u vodu da bi se vojnici koji su preživeli pad pokupili, naredba glasi

No one gets left behind. Pošto su svi usporili, zaključno sa kolonom 

blindiranih vozila koja prevozi taoce, njih opkoljavaju na hiljade

gerilaca i običnih ljudi naoružanih puškama i teškom artiljerijom. 

Još jedan Crni Jastreb pada i ono što sledi je dva sata neprekidne borbe

i prikaz jedne od najžešćih bitaka posle Vijetnamskog rata, poznate

kao Bitka u Mogadišu. Sva umešnost Ridlija Skota kao akcionog

režisera se ovde pokazuje u punom sjaju.

     Tokom celog haosa vojnici prikazuju nešto vrlo slično onom o 

čemu je Grejvs pisao, sposobnost prilagođavanja u hodu usled 

uvežbavanja fundamentalnih načela.

     Zatim dolazi do za mene lično najsnažnijeg dela filma. Pilot jednog od

oborenih helikoptera leži ranjen, priklješten i zove u pomoć, dok se oko 

njega skuplja na stotine pobesnelih Somalijaca. Lik kojeg tumači Željko 

Ivanek, koji preko radija rukovodi usklađivanjem jedinica na terenu, pita

ima li nekog u blizini ko bi mogao da pomogne pilotu. Kao dobrovoljci se

javljaju dvojica snajperista (jednog od njih igra spomenuti Koster 

Valdau). Ivanek ih pita da li su svesni šta znači to što se javljaju da 

izađu iz helikoptera i peške nastave do ranjenog pilota.

General, crowds are in the hundreds now.

From where they are,

they can see things clearer than any of us.

They know what they're asking.

Let me talk to them.

This is Garrison.

I want to make sure that you understand

what you're asking, so say it out loud.

Sniper: We're asking to go in and set up

a perimeter until ground support arrives.

You realize that I cannot tell you

when that might be, it could take a while.

-Roger that.

-You still want to go in there?

Yes, sir.

-Colonel Harrell?

-Yes, General?

It's your call.

Roger that.

Goffena, put them in.

Sledi kadar iz vazduha koji prikazuje njih dvojicu kako izlaze iz 

helikoptera i trče ka destinaciji. Sećam se da sam u tom momentu kao

gledalac osetio kako mi se nešto steglo u utrobi. Kasnije, njih dvojica 

zaista uspeju da se ušanče i da ispalivši sve metke iz snajperskih puški

i spavši na obične pištolje odole jako dugo dok prvo Kostera Valdaua 

hicem u glavu a zatim i drugog vojnika, što mecima što kundacima ne 

ubije razjarena gomila. Pilota koji je tu sve vreme ležao od linča spasi 

jedan vojni vođa i odvede ga do svog šefa. Kasnije taj šef pilotu održi 

bukvicu o tome kako Amerikanci nemaju šta da traže u Somaliji i kako

su ludi ako misle da ceo svet treba da živi po pravilima njihove

demokratiju.

Uz mnoge peripetije, i skoro dvadeset i četiri časa kasnije, grupa vojnika, 

uz podršku pakistanskih jedinica uspe da se probije kroz obruč i

napusti ratno područje, i biva dočekana aplauzima onog dela 

stanovništva koje nije na strani vojnog diktatora. Tokom filma mladi

idealista Eversman doživljava grubo otrežnjenje. On preispituje sebe, jer

je sve počelo nesrećnim padom vojnika pod njegovom komandom, 

preispituje odluke generalštaba tokom bitke. Na samom kraju filma on

ima ključni dijalog sa Hutom, jednim od pripadnika Delta Force-a, 

kojeg igra sjajni Erik Bana. Nakon stravične borbe u kojoj su videli kako

gine gomila njihovih drugova pred njihovim očima, i dalje prekriveni 

njihovom krvlju, Eversman vidi kako Hut uzima granate i još municije.

Eversmann: You're going back in?

Hoot: There are still men out there.

Eversmann: Goddamn.

Hoot: When I go home...

...and people ask me:

"Hey, Hoot, why do you do it, man?

"Why? You some kind of war junkie?"

I won't say a goddamn word.

Why?

They won't understand.

They won't understand why we do it.

They won't understand

it's about the men next to you.

And that's it.

That's all it is.

U tih nekoliko reči sumirana je cela suština filma. Sve ono što mi je bilo

nejasno kad sam čitao Grejvsa, njegova de fakto nesposobnost da 

objasni svoje postupke i razmišljanja na logičan i racionalan način, u 

ovom filmu je čisto vizuelnim pripovedanjem predočeno na jedan 

potpuno jasan način.   

Mnogo je više anti-ratnih filmova snimljeno u poslednjih pedeset godina 

od onih koji bi pokušali da opravdaju ili glorifikuju američke ili bilo čije 

druge vojne intervencije. S jedne strane imamo Full Metal Jacket, 

Platoon, Southern Comfort a s druge poneki film Džona Vejna. 

Black Hawk Down nije propagandistički film, daleko od toga. Njegova

vrednost je u tome što nama kao civilima i ljudima sa strane prikazuje

situaciju mnogih vojnika koje nismo u poziciji da razumemo prirodom 

same svoje pozicije i vizure. Bilo da nastupaju kao idealisti ili porodični 

ljudi, oni se svi svode na ono što su dvojica snajperista u filmu 

prikazala, a što je Hoot na samom kraju jezgrovito opisao, na ljude koji

imaju humani nagon da pomognu drugu koji je u nevolji. Tragična je 

okolnost što se to dešava na taj način i u takvom scenariju ali je i nešto

što u suštini može razumeti svako, bilo da je levičar ili desničar, 

pristalica mirnih pregovora ili vojne intervencije, 

Amerikanac, Srbin, ili Albanac.